موسسه جغرافیا

 

دانشگاه تهران

موسسه جغرافیا

 

کارگاه میراث دانش بومی قنات ایرانی

20-24 مهرماه 1401

 

اعطای گواهینامه بین المللی صادره از موسسه جغرافیا دانشگاه تهران و یونسکو

زبان کارگاه: انگلیسی و فارسی

 

مهلت ثبت نام: 25 شهریور

 

مکان کارگاه:

• یک روز دوره نظری در تهران، موسسه جغرافیا (تهران، خیابان انقلاب، خیابان وصال شیرازی، کوچه زرین کوب، ساختمان شماره یک دانشکده جغرافیا)
• چهار روز و سه شب سفر به استانهای اصفهان و یزد (بازدید از سازه های کهن آبی شامل قنات مون اردستان، گنجینه قنات اردکان، یخچال میبد، آسیاب آبی و پایاب قنات زارچ، موزه آب یزد و کاریز بیاضه)

 

مقدمه

قنات یا کاریز راه‌آبی است که در زیرِ زمین حفر شده، تا آب در آن برای رسیدن به سطح زمین جریان یابد. این جوی یا کانال در عمق زمین برای ارتباط دادنِ رشته‌چاه‌هایی است که از مادر چاه سرچشمه می‌گیرد. مادرچاه‌ها معمولاً یک چشمه زیرزمینی هستند. قنات‌ها به‌منظور هدایت آب و مدیریّت آن برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شوند. این کانالِ قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر طول داشته باشد و به محل خروجیِ آب دهانه کاریز یا سر قنات یا دهن فره می‌گویند.

قنات یکی از عمده‌ترین منابع تأمین آب به‌شمار می‌رفته و همین کاریزها بودند که ظرفیت آبدهی به مزارع بیش از ۶۰ هزار روستای کشور را داشتند. با ورود فناوری جدید، چاه‌های عمیق جانشین قنات گردید و استفاده از موتور پمپ به تدریج رایج شد و تمامی مناطق ایران را دربر گرفت. احداث چاه‌های عمیق بدون برنامه‌ریزی خود باعث خشک شدن ۹۰ درصد از قنوات گردید به گونه‌ای که احیای آن‌ها امکان‌پذیر نیست زیرا حفر چاه‌های عمیق سطح آب را به میزان زیاد پایین برده‌است.

در این کارگاه پنج روز در تلاش خواهیم بود به غیر از آموزش مفاهیم ابتدایی ساخت قنات و کاریز در ایران زمین و بررسی جغرافیای اقلیم حاشیه کویر به بازدید و روش های احیاء قنات در این اردستان، اردکان و بیاضه بپردازیم. روز اول کارگاه در موسسه جغرافیا برگزار خواهد شد و در چهار روز آتی کارگاه، با اساتید و صاحب نظران سفری اکتشافی برای بازدید از قنات های ایرانی خواهیم داشت.

 

قنات ایرانی

از سه هزار سال پیش، کشاورزان ایرانی که در مناطق خشک و کویری کشور زندگی می‌کردند، دست به ابتکاری نوین زدند تا بتوانند در روزهای خشک و بی‌آبی، زمین‌های خود را سیراب کنند. در این ابتکار که شاهکار معماری ایرانی محسوب می‌شود، کشاورزان به حفر قنات یا کاریز پرداختند تا آب را از چشمه‌های جوشان به نقاط خشک و کم آب تحت کشت خود بکشانند؛ راهکاری که به‌زودی در سراسر جهان ایرانی گسترش یافت. قنات ایرانی خود عبارتی است از مجموعه قناتهای کشورمان که در فهرست میراث جهانی یونسکو در نشست استانبول در تاریخ ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ میلادی به ثبت جهانی یونسکو رسیده‌اند. این مجموعه جهانی به عنوان بیستمین اثر جهانی کشور ایران شناخته می‌گردد. طبق آمار اخیر، تعداد قنات‌های فعال ۳۶ هزار و ۳۰۰ رشته بوده و مجموع طول کوره‌های قنات ۲۱ هزار و ۷۸۰۰ کیلومتر و مجموع طول میله‌های قنات ۱۵۸ هزار و ۲۶۸ کیلومتر تخمین زده شده‌است.

قنات مون اردستان

قنات مون اردستان با 800سال قدمت، یکی از شکوهمندترین، عجیب‌ترین و شاهکاری در بین قنات‌های ایران و جهان است. این قنات، ویژگی منحصر به‌فردی دارد؛ مون تنها قنات دوطبقه جهان است. در طبقات این قنات، آبی جداگانه جریان دارد که هیچگاه به‌هم برخورد نمی‌کنند. باوجود تخمین قدمتی 800ساله، اسنادی به‌دست آمده که عمر این قنات را به پیش از اسلام و دوره ساسانیان نسبت می‌دهند.

گنجینه قنات اردکان

شهر اردکان را باید شهر قنات ها نامید، زیر این شهر، یک زنجیره زیرزمینی متشکل از 250 قنات وجود دارد. متأسفانه از این میان، فقط 8 قنات هنوز زنده و پابرجا باقی مانده‌اند. مابقی قنات‌ها به‌دلیل کاهش منابع زیرزمینی، خشک شده‌اند.

کاریز بیاضه

نزدیک جنوب شرقی خور و بیابانک دژی باستانی از خشت و گل در دل کویری که از زیر خاک سر برآورده است و زمانی 2500 نفر را در خود جای می‌داده، واقع شده است. کاریز این دژشهر تاریخی، به طول ۶ کیلومتر، با آبدهیِ ۱۶ لیتر در ثانیه، بیش از ۸۰ هکتار از زمین های کشاورزی این روستا را آبیاری می کند.

یخچال خشتی میبد

یخچال میبد از نوع یخچال‌های دارای گنبد است که در میان این نوع از یخچال‌ها از حیث ابعاد، بزرگ‌ترین محسوب می‌شود. گنبد یخچال میبد از نوع دورچین با خشت خام و ارتفاع حدود ۱۵ متر است. ضخامت پوسته‌ گنبد در پایین‌ترین ارتفاع به ۲۴۰ سانتی‌متر و در بالای گنبد به‌اندازه‌ طول یک خشت (۲۰ سانتی‌متر) می‌رسد. مخزن یخ این یخچال به‌شکل گودالی بزرگ با قطر دهانه‌ حدود ۱۳ متر و قطر مقطع ۶٫۵ متر است و عمقی حدود پنج متر دارد.

قنات زارچ

قنات زارچ در یزد از ابتدای روستای فهرج آغاز می شود و پس از طی کردن روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد می شود. این قنات از محله های مختلف شهر می گذرد و از جمله آن ها میدان امیر چقماق و مسجد جامع است، پس از گذر از این مناطق از شهر یزد خارج می شود و به طرف زارچ حرکت می کند. مسیر دقیق قنات زارچ بر اساس درجاتی که ثبت شده در حدود و مشخصات قنات در سند مالکیت آن نیز آمده است.

موزه آب یزد

موزه آب یزد یکی از دیدنی ترین موزه های شهر یزد می باشد که هم زمان با برگزاری نخستین همایش بین المللی قنات در اردبیهشت ماه سال ۱۳۷۹ هجری شمسی در شهر یزد افتتاح شده است. ساختمان موزه که متعلق به شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد است، در یکی از منحصر به فردترین منازل مسکونی دوره قاجار، معروف به خانه کلاهدوز ها قرار دارد. روزگاری دو قنات به اسامی رحیم آباد و زارچ از زیر این بنا عبور می‌ کردند. هنوز هم قنات دو هزار ساله زارچ با کانالی به طول 75 کیلومتر در زیر حیاط این عمارت در جریان است.

 

دبیر علمی:

دکتر مهران مقصودی ـ مدیر موسسه جغرافیا دانشگاه تهران، عضو شورای هیات راهبردی پایگاه میراث جهانی قنات ایرانی

 

دبیر اجرایی:

دکتر سید علی بدری ـ دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران

 

اساتید کارگاه:

دکتر محمدحسین پاپلی یزدی ـ مدیر مسوول و صاحب امتیاز فصلنامه تحقیقات جغرافیایی

دکتر محمد سلمانی ـ دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران، استاد مدعو دانشگاه کان نورماندی

پروفسور کریستین برومبرژره ـ دانشگاه اکس آن پرووانس مارسی

دکتر حسین راعی ـ دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت، مدیر پایگاه میراث جهانی قنات ایرانی

دکتر میثم لباف خانیکی ـ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

دکتر مجید لباف خانیکی ـ دانشگاه نزوی عمان

مهندس محمد برشان ـ مدیر مرکز قنات، استادکار حوزه تمدن قنات

مهندس آرش نورآقایی ـ فعال حوزه گردشگری

 

به همراه استادکاران محلی و و فعالین در حوزه تمدن قنات:

آقای دهستانی، آقای هاتفی، آقای برخورداری

 

موسسات همکار:

• دانشگاه کان نورماندی ـ فرانسه
• پایگاه میراث جهانی قنات ایرانی یونسکو
• باشگاه گردشگری فرهنگی پایدار یونسکو
• مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی یونسکو

 

اجرا:

• موسسه جغرافیای دانشگاه تهران
• موسسه فرهنگی نگارستان اندیشه

 

 

روش ثبت نام:

با توجه به محدودیت برای تعداد ثبت نام کنندگان، برای ثبت نام لطفا با دبیرخانه مستقیما تماس بگیرید:

09354082213

 

مهلت ثبت نام اولیه: 25 شهریور

 

ایمیل دبیرخانه همکاری های علمی:

info@cins.ir

شماره تماس ثابت:

02166435416

 

اطلاعات بیشتر:

https://news.ut.ac.ir/fa/news/29023